Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας 2018, που ήταν αφιερωμένη στην ψυχική ανθεκτικότητα των νέων, η Αγγελική Γιαντσελίδου, ψυχολόγος της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας, φωτίζει τον ρόλο της οικογένειας στην ανάπτυξη και ενδυνάμωση της ψυχικής ανθεκτικότητας. Διαβάστε το άρθρο που φιλοξένησε η ειδησεογραφική ιστοσελίδα e-evros.gr
10/10/2018
Η ιδιαίτερη σύνδεση των εφήβων και νεαρών ενηλίκων με ζητήματα ψυχικής υγείας υπογραμμίζεται από ερευνητικά δεδομένα, καθώς οι αριθμοί καταδεικνύουν ότι η έναρξη των μισών περίπου ψυχικών διαταραχών εντοπίζεται στην ηλικία των 14 ετών, μολονότι στις περισσότερες περιπτώσεις παραμένουν χωρίς διάγνωση και θεραπεία για αρκετά χρόνια. Η προβληματική χρήση ουσιών και η κατάθλιψη θεωρούνται κρίσιμα ζητήματα αυτής της περιόδου και η αυτοκτονία αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου μεταξύ 15-29 ετών.
Ωστόσο, δεν παρουσιάζουν όλοι οι έφηβοι την ίδια ευαλωτότητα σε μεγάλες αλλαγές, συγκρούσεις και ανατροπές που συμβαίνουν στη ζωή τους. Ποιο είναι αυτό το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τη στάση τους απέναντι σε τραυματικές εμπειρίες, απώλειες, θανάτους, βία και κακοποίηση; Η έννοια που έχει εισαχθεί στη σχετική βιβλιογραφία κατά τις τελευταίες δεκαετίες είναι η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience), που χαρακτηρίζει την ικανότητα του ατόμου να επανέλθει, να ανακάμψει μετά από μια υψηλή άσκηση πίεσης, να ανταπεξέλθει στις αντιξοότητες της ζωής και να εξελιχθεί μέσα από αυτές. Πρόκειται για μια «θετική» προσαρμογή, μια δυναμική διαδικασία που επιτρέπει την επαναφορά στην προηγούμενη κατάσταση πριν την κρίση. Η χρήση του όρου προϋποθέτει την έκθεση σε δυσκολίες και δεν μπορεί να αποδοθεί εκ των προτέρων. Δεν είναι ένα γνώρισμα που οι άνθρωποι είτε έχουν είτε δεν έχουν. Περιλαμβάνει τις συμπεριφορές, τις σκέψεις και τις ενέργειες που μπορεί κάποιος να μάθει και να αναπτύξει.
Σε αυτήν τη διαδικασία η οικογένεια παίζει καθοριστικό ρόλο. Η αυτοεκτίμηση ενός παιδιού και η εμπιστοσύνη στον εαυτό του «χτίζεται» μέσα από τις εμπειρίες που βιώνει, τις ευκαιρίες που του παρέχονται να ανακαλύψει τα ταλέντα του και την ενθάρρυνση που λαμβάνει, πρωτίστως μέσα από την οικογένεια και στη συνέχεια στο σχολείο. Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν ταυτίζεται µε την ικανότητα διαφυγής από µια δύσκολη κατάσταση, ούτε µε την πλήρη συμμόρφωση µε την εξωτερική πραγματικότητα, καθώς είναι µια δυναμική διαδικασία που σχετίζεται µε πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες κι αυτή η διατύπωση αποτελεί τη βάση για τη συμβολή της οικογένειας στην καλλιέργειά της. Η ενδυνάμωση ενός παιδιού, ώστε να αποτελέσει έναν «οχυρωμένο» έφηβο απέναντι στις δυσκολίες που θα συναντήσει, προϋποθέτει:
– την επικέντρωση στα θετικά ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού και στην αποφυγή συγκρίσεων με άλλους
– την ενίσχυσή του να λαμβάνει το ίδιο αποφάσεις και να παίρνει πρωτοβουλίες ακόμη και χωρίς τα αναμενόμενα αποτελέσματα και την κατανόηση εκ μέρους του ότι θα πρέπει να αποκτήσει τον έλεγχο στη ζωή του και ότι κάθε πράξη και απόφαση έχει κάποιες συνέπειες
– την υποστήριξή του στην έκφραση συναισθημάτων, ακόμη και των πιο αρνητικών
– την αυθεντική επιβράβευση, την ενσυναίσθηση και την έμπρακτη αποδοχή του.
Οι ανοικτές συζητήσεις μέσα στην οικογένεια ακόμη και για τα πιο δύσκολα θέματα, που πρέπει να προσεγγίζονται με ξεκάθαρο τρόπο και όχι να υπονοούνται, αποτελούν άσκηση ενδυνάμωσης και οι διαφωνίες αποτελούν ευκαιρία για σεβασμό στη διαφορετική άποψη και θα πρέπει να εκφράζονται με κατάλληλο τρόπο και όχι να αποσιωπούνται. Η συμμετοχική διαχείριση των προβλημάτων ενισχύει την αυτοεκτίμηση και οι αναφορές των γονιών στις δυσκολίες της ζωής και στους τρόπους που οι ίδιοι χρησιμοποίησαν για την αντιμετώπισή τους επιτυχημένα ή όχι δημιουργούν πρότυπα συμπεριφοράς μέσα από το παράδειγμα και επιτρέπουν στο παιδί να αποδεχτεί και την αποτυχία ως μέσο ωρίμανσης και εξέλιξης.
Υπάρχει μια αυξανόμενη αναγνώριση της σύνδεσης της ψυχικής ανθεκτικότητας με τη στάση της οικογένειας και τον ρόλο της στην πρόληψη των ψυχικών διαταραχών. Η σπουδαιότητα της καλλιέργειας της ψυχικής ανθεκτικότητας από τα πρώτα χρόνια της ζωής τονίζεται σταθερά από την επιστημονική κοινότητα και η προστασία της υγείας των εφήβων αποτελεί τη βάση, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του σημερινού κόσμου ως ενήλικες. Η αναγκαιότητα υποστήριξης της οικογένειας ώστε να ανταποκριθεί σε αυτόν τον ρόλο επισημαίνεται διαχρονικά και θα πρέπει να της παρέχεται η δυνατότητα να εκπαιδεύεται μέσα από ειδικά προγράμματα και να ενδυναμώνεται προς αυτήν την κατεύθυνση, όταν αυτό απαιτείται. Στις περιπτώσεις που δεν μπορεί να ανταπεξέλθει επαρκώς, είναι κομβική η συμβολή του σχολείου και κάθε άλλης οργανωμένης δράσης ενδυνάμωσης στη διαχείριση τυχόν ανεπαρκειών της παιδικής ηλικίας και ελλειμμάτων στη λειτουργία της οικογένειας, προκειμένου να ενισχυθεί η ψυχική ανθεκτικότητα και να προληφθούν προβλήματα ψυχικής υγείας στους εφήβους και νέους ενήλικες.
Αγγελική Γιαντσελίδου, ψυχολόγο της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας