Εν Δελφοίς, Έντυπη έκδοση, 24 Απριλίου
Άρθρο της Ιωάννας Καλλία, Ψυχολόγος ΕΚΨ Π. Σακελλαρόπουλος
Όλο και πιο συχνά ακούμε για τη νέα συνθήκη πραγμάτων, για το νέο κόσμο ή τη νέα πραγματικότητα που θα κληθούμε να ζήσουμε μετά το πέρας της «μάχης» με τον αόρατο εχθρό. Τι σημαίνει όμως αυτό πραγματικά; Τι είναι αυτό που φοβόμαστε ή σε τι ελπίζουμε; Πως μπορεί η τωρινή πραγματικότητα του κόσμου μας να επηρεάσει το κοινωνικό – οικονομικό μας status quo και πως την ψυχοκοινωνική μας μετεξέλιξη;
Η εμπειρία μας από την κοινωνικό – οικονομική κρίση και την ευρύτερη πολιτική αστάθεια της τελευταίας 10ετίας που βίωσε η Ελλάδα είναι μοναδική στην πρόσφατη παγκόσμια οικονομική ιστορία: πτώση της παραγωγής, ραγδαία αύξηση της ανεργίας, έκρηξη της φτώχειας, του κοινωνικού αποκλεισμού και του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, αλλά και σύσφιξη οικογενειακών και φιλικών σχέσεων. Ως φυσικό επόμενο οι συνέπειες της κρίσης δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανέπαφη την ψυχική υγεία του πληθυσμού. Στα χρόνια της κρίσης σε ποσοστό 55% οι Έλληνες δήλωσαν ότι η διάθεση και η ψυχική τους κατάσταση χειροτέρεψε. Η απώλεια θέσεων εργασίας, η μείωση του εισοδήματος, η εργασιακή ανασφάλεια αποτελούν συνθήκες που επιβαρύνουν την ψυχική υγεία του ατόμου και δύνανται να οδηγήσουν σε ψυχικές διαταραχές, προβλήματα εξάρτησης και εθισμού σε ουσίες, καθώς και υιοθέτηση μη υγιεινού τρόπου ζωής. Στρες, άγχος, ανησυχία για το μέλλον, θλίψη, αίσθηση αδιεξόδου και ενοχών, κακή διάθεση και εν γένει κατάθλιψη είναι κάποια από τα βασικά κομμάτια του πάζλ που επηρέασαν την ψυχική υγεία των πολιτών στα χρόνια της κρίσης.
Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πρωτοφανές γεγονός για τις τελευταίες γενιές με ευρύτητα επιρροής σε όλο τον κόσμο. Ένα γεγονός που φαίνεται να επηρεάζει και να αλλάζει πλέον τις ισορροπίες όπως τις γνωρίζαμε μέχρι τώρα. Το αύριο φαίνεται μακρύ και η εστίαση στο τώρα στην παρούσα συνθήκη φαίνεται να είναι η καλύτερη επιλογή. Αποτελεί γεγονός πως οι νεότερες γενιές δεν βρέθηκαν ποτέ αντιμέτωπες με τέτοιες δοκιμασίες. Η στάση των πολιτών αναδεικνύει μια αναγκαιότητα συσπείρωσης και εστίασης στην κοινότητα. Βγαίνοντας από την πολύχρονη κρίση θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως αυτή η εμπειρία μπορεί να είναι μια ευκαιρία αναδιάρθρωσης και αναθεμελίωσης των αξιών και των αρχών που μας ενώνουν με μια βαθύτερη ανάγκη αισθήματος ασφάλειας και ενότητας. Αντίστοιχα ο μηχανισμός αυτός μπορεί να λειτουργήσει και στην έννοια του εκάστοτε κράτους προκειμένου να μπορέσει να ανασυσταθεί και να βρει τις δυνάμεις του για να προχωρήσει.
Η έννοια των συνεργασιών, συνεργιών και συμπράξεων που καλλιεργήθηκε στα χρόνια της κρίσης έδειξε να αποδίδει πολλαπλά οφέλη, όπου εφαρμόστηκε, τόσο οικονομικά όσο και κοινωνικά, ενώ παράλληλα είχε τη δυναμική της μείωσης των διαλυτικών φαινομένων. Ίσως τώρα περισσότερο από ποτέ να έχει τη δυναμική να λάβει την υπόσταση και τη δυναμική που της πρέπει. Γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουμε να πάμε ένα βήμα πιο μπροστά και πιο γρήγορα. Κι αυτό γιατί, παρότι τώρα με την πανδημία παρουσιάζεται μια μεγάλη συσπείρωση του λαού γύρω από την κυβέρνηση, ελέω του μεγάλου κινδύνου, το πρόβλημα θα προκύψει μετά, όταν η κοινότητα θα βρεθεί αντιμέτωπη με την οικονομική δυσκολία και προερχόμενη από μια 10ετή κρίση, ίσως δεν δείξει την ίδια ανεκτικότητα με το τώρα. Εκεί λοιπόν είναι αναπόφευκτο να μην γίνει ένα τεράστιο άλμα. Το θέμα είναι να γίνει το άλμα με συνοχή και συνεργασία προς τα μπρος και όχι μέσα από βίαια μέτρα, ανατροπές και εξεγέρσεις.
Με τον τερματισμό των χρόνων της κρίσης φάνηκε να εξομαλύνονται οι δυσμενείς της εξελίξεις, ωστόσο η ψυχική υγεία επηρεάζεται συνεχώς από πολλούς παράγοντες. Το στοίχημα της εξέλιξης βρίσκεται στην ανάπτυξη δομών και πολιτικών κοινωνικής συνοχής προκειμένου να είναι έτοιμη η Πολιτεία να αντιμετωπίσει τις οικονομικές μεταβολές. Βήματα ως προς αυτό έχουν γίνει πολλά, αλλά χρειάζεται συστηματοποίηση και οργάνωση. Χρειάζονται κοινωνικά δίκτυα, τα οποία χαρακτηρίζονται από ευελιξία και αμεσότητα, διαθέτουν μηχανισμούς άμεσης προσαρμογής στις εξελίξεις και τα σύγχρονα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα, ενώ δύνανται να αποτελούν, σε συνδυασμό με το κράτος, την αγορά και τα νοικοκυριά, φορείς παραγωγής και κατανάλωσης κοινωνικής προστασίας. Τέτοια δίκτυα δημιουργηθήκαν εν μέρει στα χρόνια της κρίσης με στόχο την παροχή φροντίδας, αλλά και με την επένδυση στην οικοδόμηση και στη διατήρηση της ψυχικής ανθεκτικότητας στον γενικό πληθυσμό. Αυτό όχι γιατί ένας ψυχικά ανθεκτικός λαός θα έχει κάποιες μοναδικές ή μαγικές ικανότητες που τον προστατεύουν από τις αρνητικές επιπτώσεις των στρεσογόνων παραγόντων. Φυσικά και οι δύσκολες καταστάσεις θα δημιουργήσουν άγχος ή φόβο, απογοήτευση ή θυμό. Αλλά γιατί, παρά τη δυσκολία ένα άτομο ψυχικά ανθεκτικό εκμεταλλεύεται τις προσωπικές τους ικανότητες και τις δυνατότητες που του παρέχει το περιβάλλον, ώστε να διαχειριστεί την απειλή. Συνεπώς η καλλιέργεια και η επένδυση σε προστατευτικούς παράγοντες όπως η οικογένεια, το σχολείο, η κοινότητα, τα κοινωνικά δίκτυα και τα ατομικά χαρακτηριστικά του ατόμου, θα βοηθήσουν στην ομαλή ανάπτυξη και εξέλιξη σε ψυχικά υγιείς και ευτυχισμένους πολίτες.
Είναι χρήσιμο λοιπόν, να φύγουμε από το μοντέλο διοίκησης που έχουμε τώρα και να πάμε σε μια πιο δημοκρατική, ανθεκτική και συνεργατική κοινωνία, ανεκτική στον άνθρωπο ώστε να «θαφτούν» όσα χάσματα μας κληρονόμησαν παλαιότερες γενιές. Ίσως να είναι αυτό που εννοούσε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας ως «νέο πατριωτισμό», ίσως και όχι, αλλά σίγουρα όμως επείγει κάτι νέο, πιο αισιόδοξο, μια νέα εθνική συμφωνία, μια νέα εθνική προσπάθεια χωρίς τα χάσματα του παρελθόντος.
Η νέα εποχή προτάσσει την επένδυση στον άνθρωπο, όχι όπως τον ξέραμε ως τώρα. Στο νέο άνθρωπο, έναν άνθρωπο γνώστη του εαυτού του, συνδεδεμένο τόσο με τις δικές του ανάγκες όσο και με των άλλων, συνδεδεμένο με τη τεχνολογία και την σωστή αξιοποίηση της, με τη φύση, τα ζώα, την κοινότητα. Έναν άνθρωπο ψυχικά ανθεκτικό που μπορεί να διαχειριστεί όλες αυτές τις προκλήσεις αποτελεσματικά, ώστε να μπορέσει να έχει τον έλεγχο της ζωής του, να είναι δημιουργικός και να δημιουργεί υγιείς σχέσεις με τους ανθρώπους γύρω του. Διαφορετικό ως προς ένα βασικό χαρακτηριστικό σε σχέση με τις παλαιότερες γενιές, έναν άνθρωπο που έχει μάθει να ακούει κι όχι μόνο να ακούγεται.
Κλείνοντας φαίνεται να ταιριάζει πολύ κάτι που συνήθιζε να λέει ο αείμνηστος καθηγητής Ψυχιατρικής – Παιδοψυχιατρικής Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος: «Ας αντικαταστήσουμε τα δεσμά με ανθρώπινους δεσμούς». Δίνοντας όμως μια διαφορετική έννοια αυτή τη φορά στην έννοια των δεσμών, καθότι ο σημερινός άνθρωπος χρειάζεται να απαλλαχθεί από τα δεσμά που έχει ο ίδιος δημιουργήσει στον εαυτό του.