Με αφορμή την Ευρωπαϊκή ημέρα Λογοθεραπείας στις 6 Μαρτίου-που φέτος βάζει στο επίκεντρο τις Διαταραχές του Αυτιστικού Φάσματος- η Αθανασία Τζιμαρά, επιστημονικά υπεύθυνη του Κέντρου Ημέρας παιδιών, εφήβων και ενηλίκων ν. Φωκίδας της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας μιλάει στην “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΩΚΙΔΑ” για το θέμα που πραγματεύεται η ημέρα, μύθους και αλήθειες γύρω από τον αυτισμό, το ρόλο του λογοθεραπευτή, καθώς και την σημασία της διεπιστημονικότητας στην πλαισίωση των ωφελουμένων και των οικογενειών τους. Διαβάστε τη συνέντευξη εδώ
Συνέντευξη στον Ηλία Τσίγκα
– κα. Τζιμαρά, ποιο είναι το αντικείμενο της Ευρωπαϊκής Ημέρας Λογοθεραπείας τη φετινή χρονιά;
Φέτος, το θέμα της Ευρωπαϊκής Ημέρας Λογοθεραπείας είναι οι ∆ιαταραχές του Αυτιστικού Φάσματος. Η Μόνιμη Ευρωπαϊκή Επιτροπή Λογοπεδικών – Λογοθεραπευτών (CPLOL) γιορτάζει κάθε χρόνο, στις 6 Μαρτίου, την Ευρωπαϊκή Ημέρα Λογοθεραπείας. Την ημέρα αυτή, σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δίνεται έμφαση σε μια συγκεκριμένη δυσκολία επικοινωνίας και ενημέρωση του ευρύτερου κοινού για τις επιπτώσεις της στην καθημερινή ζωή των ατόμων και των οικογενειών τους.
– Μπορείτε να μας προσδιορίσετε τι ακριβώς είναι ο αυτισμός, γιατί όλοι έχουμε μια συγκεχυμένη εικόνα για αυτή τη διαταραχή;
Η συγκεχυμένη εικόνα για αυτή τη διαταραχή σχετίζεται με την εικόνα που έχει προβληθεί από τον κινηματογράφο και κυρίως από την τηλεόραση, όπως, για παράδειγμα, το λίκνισμα μπρος – πίσω. Είναι πολύ πιθανό να έχουμε συναντήσει όλοι μας έστω μία φορά στη ζωή μας ένα παιδί με αυτισμό. Υπάρχει περίπτωση να το λέμε «το απομονωμένο παιδί» ή να μην έχουμε συνειδητοποιήσει ότι είναι στο φάσμα του αυτισμού. Για παράδειγμα, λέγεται ότι ο Νεύτωνας, ο Αϊνστάιν, ο Μπιλ Γκέιτς συγκαταλέγονται στους ανθρώπους με κάποια μορφή αυτισμού. Ο αυτισμός είναι ένα σύνδρομο και όχι μια αρρώστια. Πρόκειται για μια σοβαρή δια βίου αναπτυξιακή διαταραχή, η οποία επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται και βιώνει τον κόσμο, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνεί με τους γύρω του. Σύμφωνα με την ψυχίατρο Lorna Wing – ηγετική φυσιογνωμία στη μελέτη του αυτισμού – οι δυσκολίες που προκύπτουν από τον αυτισμό αφορούν σε τρεις βασικές κοινωνικές κατηγορίες: κοινωνική επικοινωνία, κοινωνική αλληλεπίδραση και κοινωνική φαντασία. Είναι σημαντικό να πούμε ότι πρόκειται για μια διαταραχή φάσματος, πράγμα που σημαίνει ότι, ενώ τα άτομα που ανήκουν στο αυτιστικό φάσμα έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά (π.χ. κοινωνική απόσυρση), βιώνουν και εκφράζουν διαφορετικά και σε διαφορετικό βαθμό τις δυσκολίες τους.
– Διακρίνεται σε επίπεδα ή διαβαθμίσεις;
Ο αυτισμός διακρίνεται σε βαθμό αναφορικά με τη λειτουργικότητα και σε διαβαθμίσεις σε σχέση με την κλινική εικόνα. Ο βαθμός ορίζεται ως χαμηλός, μέτριος ή υψηλός, ανάλογα με το πόσο παρεμποδίζει τη λειτουργικότητα του ατόμου.
Αντίστοιχα, ο αυτισμός μπορεί να είναι ήπιος, μέτριος ή σοβαρός ανάλογα με τα ελλείμματα που παρουσιάζονται. Για παράδειγμα, σε αυτό που αποκαλούμε τυπικό, νηπιακό αυτισμό το παιδί έχει σημαντικότατες δυσκολίες στην γλωσσική επικοινωνία ή/και απουσία λόγου, σημαντικές δυσκολίες στην κοινωνική αλληλεπίδραση που περιλαμβάνουν τομείς, όπως η κοινωνική απομόνωση, η δυσλειτουργική βλεμματική επαφή και η μίμηση, απουσία μοιρασμένης προσοχής, ενώ παρατηρούνται σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες. Τα άτομα αυτά ενδέχεται να χρειάζονται δια βίου υποστήριξη, καθώς η αυτόνομη διαβίωσή τους παραμένει ζητούμενο.
Καθώς, όμως, το φάσμα έχει διαβαθμίσεις, συναντούμε άτομα που εκφράζουν τις δυσκολίες τους ηπιότερα. Η νοητική τους κατάσταση μπορεί να είναι φυσιολογική ή ιδιαίτερα υψηλή. Τα άτομα αυτά μπορεί να έχουν μέτριες ή καθόλου μαθησιακές δυσκολίες. Εξακολουθούν να παρουσιάζουν ιδιομορφίες στους τρεις κοινωνικούς τομείς, αλλά με σημαντικές ποιοτικές αποκλείσεις. Έτσι ένα άτομο που διαθέτει πλήρη λόγο, μπορεί να παρουσιάζει δυσκολίες στην πραγματολογία: αντίληψη χιούμορ, επικράτηση του κυριολεκτικού λόγου, ιδιόρρυθμη εκφορά λόγου, εμμονή σε ειδικά θέματα συζήτησης κ.λ.π. Θα πρέπει να τονιστεί ότι τα άτομα αυτά με την κατάλληλη εκπαίδευση, υποστήριξη και ενθάρρυνση, μπορούν να έχουν μια εντελώς ισορροπημένη ζωή.
Ενδέχεται επίσης να υπάρχουν αποκλίσεις στην κοινωνική αλληλεπίδραση, όπως αποφυγή εγγύτητας, δυσκολία στη διάρκεια της βλεμματικής επαφής και αισθητηριακού τύπου ζητήματα. Για παράδειγμα, ενοχλούνται από πολύ δυνατούς θορύβους (φωνές, ηλεκτρική σκούπα), φώτα. Τραβιούνται μακριά, όταν οι άλλοι τους αγγίζουν. Προτιμούν συγκεκριμένες γεύσεις και μυρωδιές. Γενικά έχουν μια δυσκολία να βάλουν σε τάξη τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος.
Τέλος, κεντρικό έλλειμμα στον αυτισμό θεωρείται η περιορισμένη ή ελλιπής «Θεωρία του Νου», δηλαδή δεν διαθέτουν τη διαισθητική ικανότητα να αντιλαμβάνονται ότι οι άλλοι έχουν αισθήματα και σκέψεις που διαφέρουν από τα δικά τους.
– Ποιος είναι ακριβώς ο ρόλος του λογοθεραπευτή σε μια μονάδα ψυχικής υγείας και απέναντι σε μια τέτοιου είδους διαταραχή;
Ο λογοθεραπευτής σε μία μονάδα ψυχικής υγείας ανήκει σε μια διαγνωστική, θεραπευτική και αποκαταστασιακή διεπιστημονική ομάδα στην οποία συμπεριλαμβάνονται ψυχίατρος, παιδοψυχίατρος, ψυχολόγος, ειδικός παιδαγωγός, νοσηλευτής, εργοθεραπευτής, κοινωνικός λειτουργός, εκπαιδευτής ειδικών δεξιοτήτων κ.α.. Η Α. Φραγκούλη, λογοπεδικός Phd, ιδρυτικό μέλος της ΕΚΨ&ΨΥ και πρόεδρος του Δ.Σ. του φορέα, είναι αυτή που εισήγαγε τη σημασία του ρόλου του λογοθεραπευτή στο πλαίσιο της λειτουργίας της διεπιστημονικής ομάδας.
Ο θεραπευτικός χρόνος του λογοθεραπευτή αφιερώνεται στην πρόληψη και την έγκαιρη παρέμβαση μίας διαταραχής. Ο λογοθεραπευτής, σε συνεργασία με τα άλλα μέλη της ομάδας, δρα και αλληλεπιδρά με την Κοινότητα. Εφαρμόζει ανάλογες μεθόδους ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για την προαγωγή της ψυχικής υγείας, την τροποποίηση των προκαταλήψεων και του στίγματος. Η επαφή με την Κοινότητα δίνει τη δυνατότητα στα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας να δουλέψει μέσα στην Κοινότητα, και μαζί με τη Κοινότητα, για την ανίχνευση και αναγνώριση των αναγκών, την εκτίμηση και ιεράρχησή τους, καθώς και την οργάνωση υπηρεσιών για την κάλυψη των αναγκών σε συνεργασία με άλλους φορείς.
Σε ό,τι αφορά την παρέμβαση στον αυτισμό υπάρχουν πολλές και διάφορες θεραπευτικές – εκπαιδευτικές προσεγγίσεις, προσαρμοσμένες στις ανάγκες κάθε παιδιού, οι οποίες στοχεύουν στην καλύτερη ποιότητα ζωής του παιδιού.
Η επιτυχής αντιμετώπιση των δυσκολιών του παιδιού με αυτισμό μπορεί να επιτευχθεί σε ειδικά κέντρα, όπως το Κέντρο Ημέρας με παρέμβαση που προσφέρεται συντονισμένα από διεπιστημονική ομάδα (παιδοψυχιάτρου, λογοθεραπευτή, ειδικού παιδαγωγού, εργοθεραπευτή, ψυχολόγου κ.α.).
Ένας από τους τομείς παρέμβασης είναι η λογοθεραπεία. Ο λογοθεραπευτής μπορεί να παρέχει ακριβείς πληροφορίες για το επίπεδο της επικοινωνίας και της γλώσσας που παιδιού μέσα από μια ειδική και λεπτομερή αξιολόγηση. Αυτό χρησιμεύει στο σχεδιασμό της θεραπευτικής παρέμβασης.
Η σε βάθος γνώση της φυσιολογικής και της μη φυσιολογικής ανάπτυξης της επικοινωνίας και της κοινωνικής ανάπτυξης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το σχεδιασμό λεπτομερούς στρατηγικής και προγράμματος για παιδιά στο φάσμα του αυτισμού. Ο λογοθεραπευτής με την υποστήριξη της διεπιστημονικής ομάδας διαμορφώνουν το θεραπευτικό πρόγραμμα του παιδιού, πλαισιώνουν την οικογένεια και διερευνούν την ικανοποίηση περαιτέρω αναγκών.
Επίσης, με τις εξειδικευμένες του γνώσεις στις υπόλοιπες γλωσσικές διαταραχές μπορεί να βοηθήσει το παιδί να αναπτύξει τη γλωσσική κατανόηση και έκφραση, αφού πρώτα έχει προωθήσει την κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοινωνιακή πρόθεση του παιδιού με αυτισμό.
Ένας εξειδικευμένος λογοθεραπευτής μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα στην αποτελεσματική εκπαίδευση ενός παιδιού με αυτισμό. Οι πληροφορίες σε εναλλακτικές και επιπρόσθετες στρατηγικές, όπως η χρήση του PECS (Σύστημα Επικοινωνίας Μέσω Ανταλλαγής Εικόνων), βοηθούν το παιδί να επικοινωνήσει πιο αποτελεσματικά. Ο εναλλακτικός τρόπος επικοινωνίας δεν αποκλείει την ομιλία, αλλά κάθε άλλο την ενισχύει. Για να μπορέσει να αναπτύξει ομιλία και να μιλήσει λειτουργικά θα πρέπει να κατανοήσει τη σημασία της επικοινωνίας και από εκεί ίσως ξεκινήσει να παράγει κάποιες λέξεις με νόημα.
– Ο αυτισμός είναι γνωστό πως πρόκειται για μια διαταραχή που δεν θεραπεύεται. Θα ήθελα να μας μιλήσετε λίγο για τα στερεότυπα που χαρακτηρίζουν την κοινωνία μας απέναντι στα αυτιστικά άτομα.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί σε αυτό το σημείο πως βασικό μέλημα του φορέα μας από το 1981 ήταν και είναι η Αγωγή Κοινότητας. Όταν μιλάμε για Αγωγή Κοινότητας εννοούμε την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση της κοινότητας σε θέματα που αφορούν στην ψυχική υγεία, στην προαγωγή της, καθώς και στην αντιμετώπιση του στίγματος για την ψυχική νόσο.
Η έννοια της διαφορετικότητας δεν μας είναι οικεία και πολλές φορές μπορεί να την αισθανθεί κανείς ως κάτι απειλητικό. Η εκπαίδευση της κοινής γνώμης, σχετικά με την φύση του αυτισμού, τον κόσμο, τα συναισθήματα, τις ανάγκες τους, την αναγνώριση του δικαιώματος για ζωή σε αυτά τα παιδιά και τις οικογένειές τους παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ατόμου.
ΜΜΕ και Διαδίκτυο είναι ισχυρά εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διαλυθούν μύθοι, να προκαλέσουν αλλαγή συμπεριφοράς, να ενθαρρυνθούν θετικότερες στάσεις.
Όταν ο γονιός έχει σωστή πληροφόρηση θα αναζητήσει έγκυρες θεραπευτικές παρεμβάσεις. Το σχολείο του παιδιού μόνο έχοντας μια πλήρη και επιστημονική εικόνα θα μπορέσει να παράσχει καλές υπηρεσίες και ομαλή κοινωνική ένταξη. Οι συγγενείς και οι φίλοι δεν θα «λυπούνται», αλλά θα ξέρουν ότι δεν πρόκειται για μια αρρώστια και μια καταστροφή, αλλά για ένα σύνδρομο με τις δικές του ιδιαιτερότητες που μπορούν να αντιμετωπιστούν.
-Πώς μπορούμε να συνυπάρξουμε με άτομα που πάσχουν από αυτόν;
Ένας άνθρωπος που από μικρός έχει δεχτεί τη σωστή παρέμβαση και μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον με σταθερότητα, όρια και αγάπη, δεν θα υπάρξει αφορμή να υποστεί ακρότητες στην αντιμετώπισή του. Ο αυτισμός είναι ένας διαφορετικός τρόπος ύπαρξης, που οφείλουμε να αποδεχτούμε. Ας μη φοβηθούμε να τον αγκαλιάσουμε, μόνο πλούτος είναι για τον άνθρωπο και την κοινωνία να προσεγγίσουμε και να κατανοήσουμε έναν άλλο τρόπο ύπαρξης.
Θα έλεγα ότι η συνύπαρξη ενός παιδιού με αυτισμό με παιδιά τυπικής ανάπτυξης ήδη από την προσχολική ηλικία είναι ιδιαίτερα ευεργετική. Στην ηλικία αυτή, τα παιδιά δεν έχουν τις συναισθηματικές και κοινωνικές αγκυλώσεις που διέπουν τους ενήλικες. Διαθέτουν φαντασία, ανοχή και είναι ανοιχτά στην διαφορετικότητα. Όταν, μάλιστα, αυτές τις αρετές τις αξιοποιήσει ο εκπαιδευτικός προκειμένου να τους συστήσει τον λίγο διαφορετικό συμμαθητή τους, τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Δημιουργείται ένα κλίμα αποδοχής και συναισθηματικής ασφάλειας που λειτουργεί θετικά και σε πολλές περιπτώσεις θεραπευτικά και για το αυτιστικό παιδί.
Βεβαίως, προκειμένου να υπάρξει αρμονική συνύπαρξη, θα πρέπει να γίνονται σεβαστές οι ανάγκες, οι επιθυμίες και τα όρια όλων των παιδιών. Η προσέγγισή μας δεν χρειάζεται να είναι διδακτική, ούτε να δημιουργεί ενοχές στο παιδί τυπικής ανάπτυξης, οι οποίες πολλές φορές οδηγούν σε αρνητικά συναισθήματα οίκτου για τον αυτιστικό συμμαθητή.
– Τι δράσεις έχετε προγραμματίσει να πραγματοποιηθούν από το Κέντρο Ημέρας για τα παιδιά και τους ενήλικες;
Θα ξεκινήσω λέγοντας, πως οι δράσεις που οργανώνουμε εντάσσονται στο πλαίσιο της πρόληψης, αγωγής και ευαισθητοποίησης της τοπικής κοινότητας, καθώς και της διασύνδεσης με φορείς σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας διοργανώνει, συντονίζει και πραγματοποιεί προγράμματα και παρεμβάσεις πρωτογενούς πρόληψης με στόχο την προαγωγή της ψυχικής υγείας -όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω- τη διαμόρφωση θετικής στάσης του πληθυσμού απέναντι στην ψυχική ασθένεια, στις κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Τις δράσεις αυτές τις σχεδιάζουμε αφουγκραζόμενοι τις ανάγκες της κοινότητας, όπως αυτές διαμορφώνονται με βάση την κοινωνικο-οικονομικό-πολιτική επικαιρότητα, τη σταθερή συνεργασία με τους τοπικούς φορείς και την εκπαιδευτική κοινότητα.
Το Κέντρο Ημέρας συνεργαζόμενο με τις άλλες μονάδες ψυχικής υγείας των υπηρεσιών ΕΚΨ&ΨΥ ν. Φωκίδας, δηλαδή την Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας και τις Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης, προγραμματίζουν και υλοποιούν δράσεις αγωγής κοινότητας για παιδιά και ενήλικες, όπως ομάδες Συναισθηματικής Αγωγής σε μαθητές των Παιδικών – Βρεφονηπιακών Σταθμών του Δήμου Δελφών, ομάδες Παραμυθιού και ομάδες Συναισθηματικής Αγωγής σε μαθητές Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, ομάδες Εφήβων σε μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, ομάδες Ψυχοεκπαίδευσης Γονέων, άλλες δράσεις ενημέρωσης – επιμόρφωσης τόσο του γενικού πληθυσμού όσο και επιλεγμένων ομάδων – στόχων, όπως οι σύλλογοι γονέων, οι εκπαιδευτικοί, οι μαθητές και λοιπές οργανωμένες ομάδες. Τα προγράμματα αυτά περιλαμβάνουν ομιλίες, συζητήσεις, δημοσιεύσεις σε τοπικά μέσα ενημέρωσης κ.λ.π.
Ειδικότερα με αφορμή την Ευρωπαϊκή Ημέρα Λογοθεραπείας, την Τρίτη 5 Μαρτίου 2019, λογοθεραπεύτριες του Κέντρου Ημέρας για παιδιά, εφήβους και ενήλικες ν. Φωκίδας της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας, θα πραγματοποιήσουν βιωματική δράση στην Ε’ τάξη του 3ου Δημοτικού Σχολείου Άμφισσας. Στόχος της δράσης θα είναι η ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και η ανάπτυξη ενσυναίσθησης των μαθητών γύρω από τις διαταραχές του αυτιστικού φάσματος, η προσομοίωση των δυσκολιών του αυτισμού μέσω βιωματικών δραστηριοτήτων, καθώς και η ενημέρωση για το ρόλο του λογοθεραπευτή και τις παρεχόμενες υπηρεσίες στο ν. Φωκίδας.
– Γιατί είναι σημαντικές οι βιωματικές και οι εμπειρικού τύπου δράσεις που έχετε σχεδιάσει;
Επειδή η θεωρία της βιωματικής μάθησης δείχνει πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η εμπειρία στη διαδικασία της μάθησης. Κάθε βιωματική άσκηση έχει συγκεκριμένους στόχους που σχετίζονται με το θέμα που έχει επιλεγεί και με τις ενδεχόμενες ανάγκες ή επιθυμίες της συγκεκριμένης ομάδας των ενδιαφερομένων.
Μέσα από μια οργανωμένη ομαδική διαδικασία, σε ένα ασφαλές περιβάλλον, προσφέρεται η δυνατότητα στους συμμετέχοντες να αναπτύξουν τη φαντασία και τη δημιουργικότητά τους. Παρέχεται η ευκαιρία σε όλα τα μέλη να έχουν κάποιο ρόλο, έτσι ώστε και τα πιο διστακτικά από αυτά να εμπλακούν στη διαδικασία. Καθιστούν, επίσης, πιο ενδιαφέρουσα τη συζήτηση που ακολουθεί, γιατί βασίζεται σε κοινή εμπειρία, ενώ δίνουν τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να μοιρασθούν δυσκολίες, προβληματισμούς, ανησυχίες, χαρές και ελπίδες. Αυτό το μοίρασμα είναι πιθανόν να τους ανακουφίζει, στο βαθμό που η γνώση ότι τα συναισθήματα που νιώθει κάποιος, τα αισθάνονται και άλλοι, αίρει, μ’ έναν τρόπο, το βάρος της μοναξιάς τους.
– Πώς κρίνετε την αντιμετώπιση από την Πολιτεία των ατόμων που πάσχουν από αυτισμό;
Σίγουρα δεν βρισκόμαστε στο 1981 όπου ήμασταν η μοναδική υπηρεσία ψυχικής υγείας στο νομό Φωκίδας. Όλα αυτά τα χρόνια έχουν αναπτυχθεί μονάδες υποστήριξης και συμβουλευτικής, με εξειδίκευση στο φάσμα του αυτισμού με τις οποίες είμαστε σε συνεργασία και δρούμε συμπληρωματικά. Με την ευκαιρία αυτή να σας αναφ’ερω ότι στο προσεχές διάστημα εντάσσονται στη δραστηριοτητα μας δυο νέα προγραμνματα στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ που αφορούν στην ολοκληρωμένη κοινοτική φροντίδα, δηλαδή την φροντίδα και υποστήριξη του ατόμου με ψυχοκοινωνικές δυσκολίες στο σπίτι και την κοινότητα που διαμένει, και στην κάλυψη των παιδοψυχιατρικών αναγκών στο σύνολο του νομού αλλά και σε όμορες περιοχές της Βοιωτίας και της Φθιώτιδας.
Οπότε καταλαβαίνετε πως όλα αυτά μπορούν να συμβάλουν στην επίτευξη της κοινωνικής ενσωμάτωσης, της εργασιακής ένταξης και της πρόσβασης στην εκπαίδευση των ατόμων με αυτισμό, δικαιώματα που είναι αναφαίρετα για κάθε άνθρωπο, λαμβάνοντας υπόψη ένα ολιστικό πλαίσιο.
Φυσικά είναι γεγονός πως το κράτος με πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης, όπως τα προγράμματα που αναφέρονται παραπάνω, μπορεί να επιδιώκει την ολοκληρωμένη υποστήριξή τους (επιδοματική πολιτική, προγράμματα αναμόρφωσης της κοινωνικής φροντίδας, ανάπτυξη δικτύων υποστηρικτικών υπηρεσιών, προγράμματα κατάρτισης κ.α.). Έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες για την ύπαρξη δομών για την πρώιμη παρέμβαση.
Μια σημαντική δυσκολία που υπάρχει στην Ελλάδα είναι η έλλειψη δομών και υποδομών που να καλύπτουν τη συνέχεια στη φροντίδα των ατόμων με αυτισμό, όπως και τις ανάγκες για ψυχαγωγία, κοινωνικοποίηση, ποιοτικό ελεύθερο χρόνο, διακοπές.
‘Εντυπη έκδοση, 7 Μαρτίου 2019