AΡΘΡΟ: Τα παιδία παίζει. Τα αρχαία παιχνίδια, πηγή έμπνευσης και δημιουργίας στο σπίτι εν μέσω της πανδημίας του κορωνοϊού.
Εν Δελφοίς, Έντυπη Έκδοση, 8 Μαίου
Γράφουν οι: Παρασκευή Δασκαλοπούλου, Κεραμίστρια και Αθανασία Τζιμαρά, Λογοθεραπεύτρια – ΕΚΨ Π. Σακελλαρόπουλος
Στην αρχαία Ελλάδα το παιχνίδι ήταν μέρος της καθημερινότητας των παιδιών, αλλά και τρόπος ξεκούρασης των ενηλίκων. Όπως ήδη είχαμε τονίσει στο πρώτο μέρος του άρθρου μας, οι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν αντιληφθεί από νωρίς τη σημασία του παιχνιδιού στην κοινωνικοποίηση και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα, και επιδοκίμαζαν την ασχολία με το παιχνίδι. Στην αρχαία Ελλάδα έπαιζαν και πολλά ομαδικά παιχνίδια στις αυλές και στο δρόμο. Πάντα υπήρχαν κανόνες οι οποίοι τηρούνταν πιστά απ’ όλους. Είναι γνωστά από την αγγειογραφία, τις γραπτές πηγές, αλλά και από ευρήματα ανασκαφών.
Τα κορίτσια στην αρχαιότητα εκπαιδεύονταν για το ρόλο της μητέρας από πολύ μικρή ηλικία και για αυτό τον λόγο δεν αποχωρίζονταν τις κούκλες τους, τις «πλαγγόνες».
Οι κούκλες είχαν διαφορετικά ονόματα ανάλογα από το υλικό κατασκευής τους. «Νύμφες και κόρες» όταν ήταν φτιαγμένες από πηλό ή κερί και είχαν συμβολικό χαρακτήρα. «Νευρόσπαστα» ή «δαίδαλα», εκείνες που κινούνταν με τη βοήθεια συρμάτων, όπως οι σημερινές μαριονέτες.
Από τις πλαγγόνες εμπνεύστηκαν και τη μασκότ των Ολυμπιακών αγώνων του 2004 στην Αθήνα: ο Φοίβος και η Αθηνά!
Πηγαίνοντας στο σχολείο, τα παιδιά μυούνταν σε μία σειρά από ομαδικά παιχνίδια. Στην «ακινητίνδα» π.χ. ένας έκλεινε τα μάτια του κι όταν τα άνοιγε έπρεπε οι υπόλοιποι να μείνουν για όσο το δυνατόν περισσότερο ακίνητοι («αγαλματάκια ακούνητα, αγέλαστα, αμίλητα…. μέρα ή νύχτα;»). Δημοφιλές ήταν και το «κολλαβίζειν»: ένας παίχτης έκλεινε τα μάτια, ένας απ’ τους υπολοίπους τον χτυπούσε στην πλάτη κι έπρεπε να βρει ποιος το έκανε (μπιζ). Στη «μοσκίνδα» μία ομάδα από σκυφτούς παίχτες σε σειρά δεχόταν τους παίχτες της άλλης ομάδας στις πλάτες (μακριά γαϊδούρα). Τα παιδιά έπαιζαν επίσης «αποδιδρασκίνδα» (κρυφτό) και «φυγίνδα» (κυνηγητό) ή αγωνίζονταν στη διελκυστίνδα προσπαθώντας να τραβήξουν την αντίπαλη ομάδα πάνω από ορισμένο όριο στο μέσο. Παραλλαγή της διελκυστίνδας ήταν η «σκαπέδρα», στην οποία δύο αντίπαλοι δεμένοι με σκοινί από έναν πάσαλο ανάμεσά τους και όντας πλάτη με πλάτη τραβούσαν ο ένας τον άλλον ώστε να ακουμπήσει ο αντίπαλος στον πάσαλο.
Πολλές φορές στα παιχνίδια τους χρησιμοποιούσαν καρύδια ή πετρούλες ή «αστραγάλους», δηλ. τα κότσια από τα κατσίκια. Ο «αστραγαλισμός» ήταν ό,τι είναι τα κότσια για τους παππούδες μας, ενώ οι «πεντέλιθοι» είναι ό,τι τα πεντόβολα.
Τα παιδιά σήμερα παίζουν μία παραλλαγή της «δακτύλων επαλλάξεως» ή «ποσίνδας», όπως το σημερινό «πέτρα, μολύβι, ψαλίδι, χαρτί»: δύο παίχτες, ο ένας απέναντι από τον άλλο, σηκώνουν το δεξί τους χέρι στο ύψος του κεφαλιού και κατόπιν το κατεβάζουν αιφνιδιαστικά μαζί, προεκτείνοντας μ’ ένα κοινό σύνθημα τα δάκτυλα του χεριού τους κι αναφωνώντας ο καθένας έναν αριθμό από το ένα ως το δέκα, προσπαθώντας να μαντέψουν το άθροισμα των δακτύλων ή κάνοντας διάφορα σχήματα που το ένα επικρατεί του άλλου.
Τα παιδιά στην Αθήνα του 5ου π.χ. αιώνα έπαιζαν «σχοινίον» αντίστοιχο με το σημερινό σχοινάκι. Έδεναν επίσης τα μάτια ενός και τον έβαζαν να κυνηγήσει τους υπόλοιπους παίζοντας «μυίνδα» (τυφλόμυγα). Άλλοτε τον έβαζαν να τους ψηλαφίζει με δεμένα μάτια προσπαθώντας να τους αναγνωρίσει, παίζοντας «ψηλαφίνδα». Κι άλλοτε σχημάτιζαν δύο ομάδες με αρχηγούς και «φωλιά» και έτρεχαν προσπαθώντας να αιχμαλωτίσουν αντιπάλους παίζοντας «αντίδρομο» ή «αμπάρρα» (αμπάρριζα ή κυνηγητό).
Βασικό ρόλο είχαν τα παιχνίδια με μπάλα, η οποία φτιαχνόταν τότε από κομμάτια δέρματος, ραμμένα μαζί με εντόσθια ζώων. Τα πιο συνηθισμένα παιχνίδια ήταν η «απόρραξις» όπου περισσότεροι παίχτες αναμετρούνταν πόσες αναπηδήσεις θα κάνει η μπάλα στο έδαφος, το «αρπαστόν», όπου περισσότεροι παίχτες προσπαθούσαν διαγκωνιζόμενοι να αρπάξουν τη μπάλα που βρίσκεται στον αέρα (σημερινό rugby) και η «ουρανία», παιχνίδι της ομηρικής εποχής, κατά το οποίο ένας παίχτης έριχνε τη μπάλα ψηλά κι έπειτα όλοι πηδούσαν να την πιάσουν πριν φτάσει στο έδαφος. Με μπάλα και μπαστούνι παιζόταν το «κερρητίζειν» (πρόδρομος του σύγχρονου χόκεϊ): δύο ομάδες χρησιμοποιώντας μπαστούνια προσπαθούσαν να κερδίσουν την κατοχή της μπάλας δια του κερρητίζειν (αγκιστρώνοντάς την).
Το πιο ανταγωνιστικό παιχνίδι με μπάλα ήταν η «επίσκυρος»: Δύο ομάδες των 14 παιχτών χωρίζονταν από μία γραμμή, την οποία σχημάτιζαν στο χώμα με πέτρα, τη λεγόμενη «σκύρο». Άλλες δύο γραμμές υπήρχαν πίσω απ’ τις δύο ομάδες. Η μπάλα τοποθετούνταν στην κεντρική γραμμή και η ομάδα που την έπαιρνε πρώτη έπρεπε να τη ρίξει πάνω απ’ την αντίπαλη, η οποία έπρεπε να την πιάσει εν τη κινήσει της και να την ξαναπετάξει στην άλλη. Κέρδιζε η ομάδα που ανάγκαζε την αντίπαλη να περάσει το όριο πίσω της.
Έπαιζαν και πολλά επιτραπέζια παιχνίδια που παίζονταν επί ενός πίνακα χωρισμένου σε μικρότερα τετράγωνα, που ονομαζόταν άβακας ή ζατρίκιον. Κάθε παίχτης χρησιμοποιούσε πεσσούς, δηλ. πιόνια και κάθε παιχνίδι με πιόνια λεγόταν «πεσσεία». Κάτι αντίστοιχο του σκάκι ήταν οι «πόλεις», όπου δύο παίχτες χρησιμοποιώντας 30 πιόνια, που ονομάζονταν κύνες (δηλ. σκύλοι) και προσπαθούσαν να κατακτήσουν τα πιόνια του αντιπάλου. Διάσημοι παίχτες αυτού του παιχνιδιού στρατηγικής ήταν ο Περικλής, ο Αλκιβιάδης, ο Πλάτων και ο Ξενοφώντας. Πιο απλό ήταν το παιχνίδι «τριάς» (τρίλιζα), όπου δύο παίχτες με διαφορετικούς πεσσούς ή ξηρούς καρπούς προσπαθούσε σε ένα πίνακα εννέα τετραγώνων να σχηματίσει τριάδα οριζόντια, κάθετα ή διαγώνια.
Στην αρχαία ελληνική, όπως σε κάθε κοινωνία, είχαν θέση και τα τυχερά παιχνίδια. Τις περισσότερες φορές τα τυχερά παιχνίδια παίζονταν με τη χρήση κύβων, δηλ. ζαριών.
Άλλοτε το έπαθλο του παιχνιδιού ήταν τα χρήματα κι άλλοτε φρούτα, καρύδια κλπ. Ο άσσος ονομαζόταν κύβος, ενώ η χειρότερη ριξιά ήταν να φέρεις τρεις φορές κύβο: το «παίξιμο του σκύλου». Η καλύτερη ριξιά ήταν να φέρεις τρεις φορές έξι: το «παίξιμο της Αφροδίτης».
Σε κάποιες περιπτώσεις τα παιχνίδια με πεσσούς συνδυάζονταν με κύβους. Πολύ διαδεδομένο παιχνίδι ήταν η «τηλία» (τάβλι), όπου κάθε παίχτης έριχνε τα ζάρια κι έπρεπε να μετακινήσει από τη μία άκρη του ζατρικίου στην άλλη τα πιόνια του με βάση τη ζαριά του και παράλληλα να φράξει το δρόμο στον αντίπαλο.
Το παιχνίδι ως εργαλείο στην εκπαίδευση και τη θεραπεία παιδιών
Είναι αξιοσημείωτο πως ακόμη και οι σύγχρονες τάσεις της παιδαγωγικής έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα, όπως αναφερθήκαμε στα άρθρα μας. Τα τελευταία χρόνια το παιχνίδι έχει αναδειχτεί και ως ένα εξαιρετικό θεραπευτικό εργαλείο για τους ειδικούς ψυχικής υγείας, παιδαγωγούς, αλλά και τους γονείς.
Οι ειδικοί ψυχικής υγείας στην καθημερινή πρακτική τους, κυρίως όταν δουλεύουν με παιδιά με επικοινωνιακές διαταραχές και άλλες σύνθετες δυσκολίες, καλούνται να βρουν δημιουργικούς τρόπους για να κάνουν τη θεραπευτική διαδικασία πιο ευχάριστη, αποδοτική και συνεργατική, με την πιο κατάλληλη επιλογή το παιχνίδι. Το θεραπευτικό και ψυχοεκπαιδευτικό παιχνίδι βοηθά στην ομαλή ανάπτυξη γνωσιακών και κινητικών δεξιοτήτων, δίνοντας κίνητρο στα παιδιά να προσπαθήσουν και να εξελιχθούν. Δραστηριότητες όπως η ζωγραφική, η μουσική και το τραγούδι, το παιχνίδι με μπάλες, κρίκους, παζλ και τουβλάκια, γίνονται εργαλεία θεραπείας, ανάπτυξης δεξιοτήτων και εκπαίδευσης.
Το Κέντρο Ημέρας (ΚΗ) Παιδιών, Εφήβων και Ενηλίκων, ν. Φωκίδας είναι μια ειδική μονάδα ψυχικής υγείας της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος με επίκεντρο τον παιδικό, εφηβικό πληθυσμό, καθώς και τον ενήλικο. Στελεχώνεται από εξειδικευμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας (παιδοψυχίατρο, λογοθεραπευτή, ψυχολόγο, ειδικό παιδαγωγό, εργοθεραπευτή, εκπαιδευτή ειδικών δεξιοτήτων) και προσφέρει δωρεάν υπηρεσίες διάγνωσης, θεραπευτικής παρέμβασης, εκπαίδευσης και πλαισίωσης.
Τα θεραπευτικά και εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά στο ΚΗ προσαρμόζονται πάντα στα ενδιαφέροντα και τις αναπτυξιακές ανάγκες κάθε παιδιού, στοχεύοντας στη θεραπεία, την εκπαίδευση και στην ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητας μέσα από ευχάριστες δραστηριότητες, σε συνδυασμό με τη συμβουλευτική γονέων. Κάθε παιδί, ό,τι δυσκολίες και να αντιμετωπίζει – σωματικά, νοητικά και ψυχικά – μπορεί να εξελιχθεί μέσα από τη χαρά, τη δημιουργικότητα και το παιχνίδι, σ’ ένα πλαίσιο που νιώθει αποδοχή και ασφάλεια. Η θεραπευτική και εκπαιδευτική προσέγγιση που προσφέρεται στο ΚΗ εστιάζει στο σεβασμό του ρυθμού κάθε παιδιού και στην επιβράβευση κάθε βήματος προόδου.
Το αξιοθαύμαστο αυτό δείγμα των παιχνιδιών που έπαιζαν τα παιδιά στην Αρχαία Ελλάδα μας δείχνει ότι το παιδί μέσω του παιχνιδιού έχει τη δυνατότητα να δράσει ελεύθερα, να ζήσει σ’ έναν κόσμο φανταστικό που μπορεί να εξουσιάσει, να εκφράσει τα συναισθήματά του, να μάθει τον εαυτό του και τους ανθρώπους γύρω του, να εξερευνήσει το περιβάλλον του. Ας αφήσουμε τη μαγεία του παιχνιδιού να μας συνεπάρει, να ζηλέψουμε και να μάθουμε από την απόλαυση και τη λαχτάρα που έχουν τα παιδιά για το παιχνίδι.