Της Τέσης Λαζαράτου*-Το ιστορείν αποτελεί για τη ζωή κάθε ανθρώπου το παλίμψηστο των εγγραφών της εμπειρίας του. Η ιδιοποίηση της γλώσσας καθίσταται ένα κομβικό και ανεπανάληπτο όριο της ζώσας εμπειρίας που μας εισάγει στον τόπο της επικοινωνίας και δι’ αυτής μας εντάσσει τελεσίδικα στον χρόνο της Ιστορίας.
«Πώς όμως η γλώσσα μπορεί να μεταδώσει και να εγγυηθεί για τα άλλα, όσα είναι εκείθεν του ιστορίσιμου μέρους του συμβάντος;» ρώτησα με την αρμόζουσα στην τότε νεότητα μου αγωνία, πολλά χρόνια πριν, τον δάσκαλο μου, τον Σακέλ. Με κοίταξε κάπως περίσκεπτα και μου απάντησε αργά και σταθερά «Μπορεί να εγγυηθεί το έργο».
Μετά λόγου γνώσεως η ιστορία που θα αποπειραθώ να αφηγηθώ για το έργο του Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου ή, για όσους τον αγαπήσαμε, Σακέλ. Η καθ’ ημάς ιστορία της γιατρειάς των ανθρώπων ή αλλιώς η συμβολή της ψυχανάλυσης στην ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Μια ιστορία – ποταμός που αρδεύει όχι μόνο την ψυχαναλυτική κλινική της ψύχωσης, ούτε μόνο τη συνάντησή της με τον δημόσιο φορέα, αλλά πρωτίστως και αυτή την ίδια τη σημειολογία της καθημερινότητας μιας παρέας ανθρώπων.
Κάτω από το άγρυπνο βλέμμα του Σακελλαρόπουλου οικοδομήσαμε άλλους τρόπους κι εγκαταστήσαμε άλλες συμπεριφορές: ισότιμες, σεβαστικές κι ακέραιες.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ το έκπληκτο βλέμμα ενός πατέρα όταν ο Σακέλ «επέβαλε» συνεργασία σε απάντηση μιας επιθετικής άρνησης του πάσχοντος γιου του.
Του έτεινε το χέρι και δεσμεύτηκε, δίνοντας του λόγο τιμής, ότι δεν θα τον νοσηλεύσει ούτε θα του χορηγήσει φάρμακο χωρίς τη θέληση του. Και βέβαια τον τήρησε αποδεικνύοντας, μέσα από μια μακριά διαδρομή, ότι η εγκατάσταση της ισοτιμίας παραμένει ένα ζήτημα πολύπλοκο και οπωσδήποτε πιο απαιτητικό, συγκριτικά με τη διακηρυκτική του ευχέρεια.
Δεν ξέρω σε άλλου κηδεία να συναντηθήκαμε τόσο όλοι. Ψυχαναλυτές, ψυχίατροι, διοικητικοί, τεχνοκράτες, πρόσωπα της πολιτικής, της τέχνης, αλλά και άνθρωποι καθημερινοί. Συνεργάτες αφοσιωμένοι, αλλά κι άλλοι με τους οποίους συγκρούστηκε. Οι άλλοτε αναλυόμενοί του και οι βαριοί ψυχιατρικοί άρρωστοι. Από τη διεθνή ψυχιατρική – ψυχαναλυτική κοινότητα και από την εγχώρια αντίστοιχη πραγματικότητα. Θεσμοί αλλά και πρόσωπα, στην εκκλησιά (κυριολεκτικά) των Αγίων Πάντων, μαρτυρούσαν το κατόρθωμά του: οι μεν θεσμοί να έχουν πρόσωπο τα δε πρόσωπα να έχουν ιδρυτικές αρχές και γενεαλογία… Αυτός ήταν ο Σακέλ…
Ο Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος ήταν ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενωσης. Ιδρυτικό μέλος του πρώτου ψυχαναλυτικού θεσμού στην Ελλάδα, της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχανάλυσης και Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας (ΕΕΨΨ) και αργότερα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (ΕΨΕ). Μέλος ή και ιδρυτής διαφόρων ελληνικών, γαλλικών και διεθνών εταιρειών Ψυχιατρικής και Παιδοψυχιατρικής. Το 1985 εξελέγη Καθηγητής Ψυχιατρικής και Παιδοψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου της Θράκης.
Ο Σακέλ υπήρξε ανυποχώρητος κι αντισυμβατικός σε όλα τα πεδία της ζωής, εκείνη η εμβληματική μορφή της ψυχαναλυτικής κοινότητας που, παρά την κλινική του εγκυρότητα και την τεχνική του επινοητικότητα, πρωτίστως τον χαρακτηρίζει η λεβεντιά!
Πολιτικοποιημένος, σωστότερα στρατευμένος πολιτικά, αρχικά στην νεότητα του, ως μέλος της ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ενωση Αγωνιζομένων Νέων). Συλλαμβάνεται στο Χαϊδάρι και καταδικάζεται από τους Γερμανούς- σώζεται ως εκ θαύματος. Αργότερα, δεν υπογράφει υπέρ της δικτατορίας, με αποτέλεσμα να φύγει από το Αιγινήτειο. Τη νύχτα του Πολυτεχνείο είναι εκεί, είναι ο γιατρός που παραλαμβάνει τους τραυματίες.
Η ζωή δεν του χαρίστηκε εύκολη. Κλήθηκε να αντέξει όχι μόνο πυκνές ματαιώσεις αλλά και σπαραχτικές απώλειες. Ωστόσο στάθηκε παρών σε ό,τι τον χρειάστηκε.
Εφυγε πλήρης στιγμών στα 92 του χρόνια, γαλήνιος, με αδιάλειπτη μουσική υπόκρουση τη φροντίδα των αγαπημένων του.
Ηγέτης –εμπνευστής κι εμπνευσμένος– οραματικός, με ανεξάντλητη αντοχή, απέραντα διαθέσιμος, ο Σακέλ μέχρι τέλους ήταν πιο πολύ από όλα ρομαντικός.
Σε μια εποχή που στην Ελλάδα η ψυχανάλυση αντιπροσώπευε μια εξωθεσμική εμπειρική εφαρμογή, η συμβολή του Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου στη διάδοση των ιδεών και της θεσμικής συγκρότησής της υπήρξε ιδρυτική.
Λίγα χρόνια αργότερα, σε μια εποχή που στην Ελλάδα η κοινωνική ψυχιατρική δεν σήμαινε απολύτως τίποτα, ήταν αυτός ο πρωτοπόρος που την έφερε στον τόπο και την υπηρέτησε με πάθος. Ενεπλάκη μαχητικά στον πολιτικό και κοινωνικό σχεδιασμό του τομέα Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, τις οποίες υπηρέτησε με αφοσίωση και αποτελεσματικότητα.
Υπήρξε εμβληματική μορφή της γενιάς που σφράγισε τόσο την ψυχιατρική όσο και ψυχαναλυτική σύγχρονη πραγματικότητα. Οι κλινικές δομές τις οποίες συγκρότησε απετέλεσαν κοινωνική εμπροσθοφυλακή της Ψυχανάλυσης στην Ελλάδα.
Η δημιουργία της Εταιρείας Κοινωνικής Ψυχιατρικής & Ψυχικής Υγείας το 1981, η Κινητή Μονάδα στη Φωκίδα το 1983, στη Θράκη το 1985, το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών Ενηλίκων το 1996 αποτέλεσαν πυλώνες των εξελίξεων στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας.
Η «Ψυχιατρική Περίθαλψη στο Σπίτι του Αρρώστου», το αρκτικόλεξο ΠΨΣΑ, στα 40 χρόνια της εφαρμογής της στην Ελλάδα, συνεχίζει και αποτελεί το πιο ρηξικέλευθο σημείο συνάντησης ψυχιατρικής με την ψυχανάλυση.
Το ψυχαναλυτικό σεμινάριο, ένα τρίωρο μάθημα από το 1979 μέχρι το 1985 κάθε Τρίτη βράδυ και από το 1992 μέχρι το 2013 κάθε δεύτερη Δευτέρα το βράδυ αποτέλεσε την κόκκινη κλωστή που έχει συνδέσει αμετάκλητα οποιονδήποτε κι οποιαδήποτε σκέφτεται ψυχαναλυτικά στην Ελλάδα.
Ο Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος εργάστηκε συστηματικά συνδέοντας θεωρία με τεχνική, ψυχανάλυση με ψυχιατρική, ψυχαναλυτικό θεσμό με την κοινωνική πραγματικότητα, θεραπεία με διοίκηση, έμπνευση με διαχείριση, ηγεσία με δουλειά καθημερινότητας.
Ήδη από τη δεκαετία του ’80, «το ψυχαναλυτικό πρίσμα» ο δόκιμος όρος-συνεισφορά του, ένα σύνολο τόσο από θεωρητικές παραδοχές όσο και από τις τεχνικές τυποποιήσεις τους, αποτέλεσε τη δεξαμενή τροποποιήσεων της κλασικής ψυχαναλυτικής κλινικής θέτοντάς την, κατ’ ουσίαν, στην υπηρεσία της δημόσιας περίθαλψης.
Μια αντίληψη που επιτρέπει τόσο στην κοινωνική ψυχιατρική να μην περιπέσει σε μια γραφειοκρατική αντίληψη ψυχιατρικής διεκπεραίωσης, όσο και στην ψυχανάλυση να μπορεί να απευθύνεται, κυρίως σ’ όσους την έχουν ανάγκη. Μια πρόταση που αφενός εξασφαλίζει βάθος στην επίπεδη χαρτογράφηση της κοινωνικής ψυχιατρικής (σώζοντας την αξιοπιστία της) και αφετέρου, εύρος στην κοινωνική απεύθυνση της ψυχαναλυτικής κλινικής (σώζοντας την υπόληψή της).
Ο Σ. Φρόιντ αναφέρει στην Επιτομή της Ψυχανάλυσης (1938), από το έργο του Γκέτε, τα λόγια του Φάουστ στον μαθητή του «Αυτό που κληρονόμησες από τους πατέρες σου για να το κατέχεις κέρδισε το». Η διαγενεαλογική μετάδοση δεν είναι μια παθητική διαδικασία, απαιτεί μια ψυχική διεργασία σταθερά ενεργή, όπως ενεργή είναι και η απουσία του Σακέλ.
Το ψυχαναλυτικό πρίσμα, σήμερα περισσότερο παρά ποτέ αναγκαίο, παραμένει καταστατικά επίκαιρο. Η μετάδοση ως χρέος όλων όσοι το διδαχτήκαμε. Πέρα από την καταγωγική του σημασία, ως το ονοματεπώνυμο της εξηνταπεντάχρονης διαδρομής του Σακέλ και πέρα από τον ιστορικό του ρόλο, ως η συμβολή της ψυχανάλυσης στην ψυχιατρική μεταρρύθμιση, συνεχίζει και διέπει υπηρεσίες και οργανωτικά μορφώματα.
Οργανώνεται σε μια κλινική μέθοδο, σε ένα συνολικό μοντέλο τεχνικής που μας εξασφαλίζει προσβάσεις σ’ όλη την εκτεταμένη γκάμα των σύγχρονων νοσολογικών οντοτήτων και εξασφαλίζει θεραπευτικές απαντήσεις εκεί που μια κλασική ψυχαναλυτική προσέγγιση θα τις καθιστούσε ανέφικτες. Ως μια κρίσιμη παράμετρος της περιέχουσας λειτουργίας του θεραπευτή, το ψυχαναλυτικό πρίσμα, ενεργό όπως πάντα, ωστόσο «περίσκεπτο» μπροστά στις κρίσιμες εξελίξεις των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα, απαιτεί έρευνα και αναστοχασμό. Παράλληλα διεκδικεί την εκ νέου εγγραφή του στον κορμό της ψυχαναλυτικής θεωρίας ως συστηματοποίησης τροποποιήσεων της τεχνικής και επιβάλλει τη συνέχειά του.
Αφού απεδείχθη ο πλέον προνομιακός μετατροπέας της ψυχαναλυτικής ερμηνείας σε θεραπευτική παρέμβαση, εισάγοντας έτσι την επάρκεια εκεί και τότε που ο λόγος είναι ανεπαρκής. Επιπροσθέτως και ο πλέον επίμονος μεταφραστής του αμετάφραστου συμβάντος της τρέλας, δείγμα του εξέχοντος ψυχαναλυτικού πολιτισμού μας.
Με την έξοδό του Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου από τη σκηνή της ζωής κλείνει και η εποχή μιας ηρωικής ανθρωποκεντρικής προσέγγισης του ψυχιατρικού αρρώστου. Ομως η βεβαιότητά του για το ότι «παρότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τη διάγνωση, μπορούμε να αλλάξουμε τη μοίρα του ανθρώπου» θα συνεχίζει να διανοίγει δρόμους και να επισημαίνει συνδέσεις. Απότιση φόρου τιμής σε ένα ηρωικό χτες και την ίδια στιγμή ένας θαρραλέος χαιρετισμός στο επερχόμενο αύριο.
Το πάθος του για το εφικτό του οραματικού προτάγματος παραμένει ένα ρεύμα ζωής που αντιστέκεται στη διαχειριστικότητα των καιρών.
Καλό ταξίδι Σακέλ, από εδώ και μετά θα σε συναντάμε στην καρδιά μας…
*Ψυχοθεραπεύτρια
Πηγή: “Η Εφημερίδα των Συντακτών“, 2.12.2018, έντυπη έκδοση